Orah (Juglans), jeste drvenasta biljka iz familije Juglandaceae, koja dostiže zavisno od sorte, visinu između 10 – 40 metara (prosečno oko nekoliko metara jer se zbog berbe na plantažama sadnice orezuju i potkraćuju).
Smatra se da postoji oko dvadeset vrsta oraha, koje se uzgajaju na području Južne i Istočne Evrope, kao i u Japanu; Argentini; Kanadi; Kaliforniji, a svakako je najpoznatija i najviše uzgajana sorta takozvani „domaći orah“.
Inače je poznato da su sorte oraha praktično „nacionalizovane“, te tako svaka zemlja im asvoju autohtonu vrstu, koja je najbolje prilagođena određenim klimatskim uslovima i kvalitetu zemlje u kojoj se ovo voće uzgaja.
Uzgajanje oraha – priprema zamljišta, vreme sadnje i najpovoljniji klimatski faktori
Po pravilu se orah sadi u jesen ili u proleće (mada se po savetima stručnjaka preporučuje jesenja sadnja, jer su tada i klimatski uslovi bolji, a i sam prirast sadnica je veći u toku prve godine od formiranja zasada).
Orah najbolje „uspeva“ iz sadnica (ređe iz semena, jer je tada potrebno oko 10 – 15 godina da se uberu prvi plodovi), a pre svega zbog ubiranja vrlo zdravih i kvalitetnih plodova (mada je i samo stablo oraha, prosečne dužine oko 2 – 2,5 m veoma kvalitetno, i koristi se za izradu jako skupog, dugotrajnog i lepog nameštaja, ređe za ogrev, jer je orahovo stablo puno vlage).
Kao voće, orah je vrlo prilagodljiv, te podnosi vrlo različite klomatske uslove i razne kvalitete zemljišta, a o čemu će više reči biti i u nastavku ovog teksta.
Najpovoljniji klimatski uslovi za uzgajanje oraha
Iako se orah smatra, kako je i napomenuto, vrlo otpornom vrstom voća, njemu ne pogoduju niti suviše niske ni pak previsoke spoljne temperature (pa je osetljiv na rane prolećne mrazeve ili na niske zimske temperature, odnosno na letnje sušne periode).
Za uzgoj oraha su u prvim godinama vrlo štetni mrazevi (posebno u vreme formiranja vegetacije na mladicama biljke u proleće), te stoga ova voćka bolje i raste i rađa u uslovima toplije klime.
Korenski sistem oraha, u fazi mirovanja, može da „prođe bez oštećenja i na temperaturama od oko – 10 ˚ C, ali zato mladi listovi i zameci plodova, ne mogu da opstanu na temperaturama ispod 0 ˚ C ili -1 ˚ C; cvetovi oraha koji su se formirali, ne podnose niže temperature od – 2 ˚ C i/ili pak – 3 ˚ C.
Vrlo je važno napomenuti, da je za dobru rodnost oraha neophodna sunčeva svetlost, te da u njenom nedostatku, biljka može da raste u visinu sasvim nesmetano, ali će joj zato rodnost biti znatno umanjena.
Priprema zemljišta za sadnju oraha – predobrada i kvalitet podloge za sadnju
Orah najbolje uspeva na neutralnim ili blago alkalnim podlogama, čiji je pH između 6,5 ili 7,5, a koja su plodnija i dovoljno porozna (jer orahu ne pogoduje prevelika vlažnost tla).
Smatra se da su za sadnju ovog voća, najbolja ona zemljišta koja su „pod nagibom“, a posebno su dobra takozvana „nanosna ili aluvijalna tla“, koja su nastala nanosima rečnih tokova ili potoka, i koja sadrže i dovoljno organskih materija (humusa), kao i peska koji je važan za propusnost tla.
Pravilo je da se na našim prostorima orah sadi na nadmorskim visinama od oko 600 – 1000 m, a može da uspe i na slabije plodnom tlu, koje je i kamenito i koje je bogato krečnjakom ili glinom.
Predobrada zemljišta podrazumeva mehaničko i hemijsko tretiranje protiv korovskih biljaka, kao i oranje i zatim đubrenje i navodnjavanje pre nabavke sadnog materijala.
Vrlo je važno da se iz zemljišta koje je namenjeno za sadnju oraha, ukloni korenje koje je pak zaostalo od prethodnih drvenastih kultura, te da se i obezbedi dobar „odvod vode“, jer korenski sistem oraha nikako ne podnosi stajaću vodu i u njoj brzo satrune.
Posle pomenute pripreme zemljišta, ono se uzore na brazde do dubine od oko 80 cm, te se dalje i nabavlja potreban sadni materijal.
Nabavka sadnica oraha i postupak sadnje
Kao i u ostalim voćnim sortama, najvažniji je kvalitet sadnog materijala, te je preporuka da se ili kupe sertifikovane sadnice, ili da se one nabave od proverenih poljoprivrednih proiuzvođača.
Sadnja oraha, a kako je napomenuto, može da se vrši i iz semena, ali je daleko bolje da se kupe kalemljene sadnice (koje su vrlo skupe jer su retke kao takve), jer je u tom slučaju mnogo bolji i prinos i kvalitet plodova.
Po mišljenjima stručnjaka, najbolje je da se kupuju i zasade one sadnice koje nemaju krošnju, te da se kupuju samo one mlade biljke koje imaju dobro razvijen i razgranat korenski sistem, već u samom rasadniku.
Sadnja oraha – postupak sadnje i održavanje zasada
Najpogodnije vreme za sadnju oraha je jesenji period (mada se nekada može vršiti i sadnja u rano proleće), te se kupljene sadnice „skraćuju“ na oko 150 – 180 cm visine, te i nikada za „više od“ 0,5 cm iznad formiranog pupoljka.
Ovakav oblik sadnje se naziva „vaza oblik“, i pogodan je za formiranje plantaža oraha, a koje se pak prave tako što se formiraju razmaci sadnje – 10 x 10 ili 10 x 9 metara, mada se kod sadnica koje su bujnije može formirati razmak od 5 x 5 metara između sadnica.
Dakle odgovor na pitanje kako se sadi orah, i nije toliko komplikovan, te se preporučuje da se sa njim ne zasađuju one biljne ili voćne culture kojima orah svojom senkom onemogućava rastenje i napredak.
Pretpostavlja se (a zavisno od pomenutih razmaka sadnje), da je potrebni broj sadnica oko 400 ili 800 komada po hektaru, a svoju punu rodnost orah zavisno od sorte dostiže otprilike nakon 10 ili 15 godina od formiranja zasada.
Održavanje zasada oraha – navodnjavanje i đubrenje
Preporučljivo je da se nakon sadnje, svaka sadnica pođubri sa oko 20 – 30 kg stajskog đubriva (a pri tome paziti da se ono nikako ne stavlja blizu korena ili uz samu sadnicu, već nešto pliće i/ili “površnije”).
Jednogodišnji zasadi oraha imaju i velike potrebe za mineralnim đubrivom, te se i preporučuje prihrana sadnica sa oko 100 gr po svakom stablu (čistim azotom), a zatim se pak ta količina dalje svake sledeće godine dva puta povećava (jer se smatra da zasad oraha, a koji daje oko 4 – 5 tona plodova po hektaru godišnje, isposti zemljište i oduzme mu oko 150 kg azotnih materija).
Preporučuje se da pre stvaranja vegetacije, svakoj sadnici oraha u prvoj godini sadnje, treba da se doda oko kilogram KAN-a, što je ujedno i prva mineralna prihrana pre bujanja sadnica.
Zemljište se okopava ručno 2 ili 3 puta u trećoj godini od sadnje (oko sadnica), uz istovremenu mašinsku obradu zemlje između sadnica, te kako bi se sprečilo stvaranje trave i korova, a koji u zemljištu zadržavaju višak vlage.
Što se tiče procesa navodnjavanja, on zavisi od količine padavina po godini sadnje (optimalno je oko 750 ili 800 mm kubnih kiše), te se u takvim uslovima samo jednom godišnje obavlja ručno zalivanje zasada, uz praćenje uslova i stanja održavanja vlažnosti zemljišta.
Smatra se da je za navodnjavanje oraha najbolje koristiti takozvano površinsko navodnjavanje po sistemu brazde, jer višak vode odnosi minerale iz zemljišta, koji su za razvoj sadnica vrlo važni i potrebni, dok sa druge strane voda i prodire u dublje slojeve i tako se zadržava i dovodi i do baš lakog i brzog truljenja korenskih izdanaka.
Princip formiranja krošnje oraha – orezivanje sadnica
Kako je već napomenuto, najpogodniji oblik sadnica za formiranbje plantaža oraha jeste “piramida” ili “oblik vaze”, a orezivanje oraha, vrši se na sledeći način:
– najpre se sadnica oraha u proleće skraćuje do visine od oko 1,5 – 2,0 m, a kolika će bit ii krajnja poželjna visina stable oraha;
– ukoliko su u pitanju “kratke” sadnice, one se podrezuju tako da se uklanjaju oni “pupovi” koji su višak, dok se ostavlja samo takozvani “vršni pup”;
– ako se na korenu sadnica nalaze neki izdanci ili žilice odnosno opet “pupovi”, oni se pak u prvoj godini ne orezuju, već se ostavljaju kako bi sakupljali dovoljno vlage iz zemljišta; rezidba ovih izdanaka se obavlja u drugoj ili trećoj godini od sadnje (po nekim autorima čak može i u proleće naredne kalendarske godine);
– potrebno je redovno tokom vegetacije pratiti da li se razvijaju suvišni izdanci, koji se odstranjuju dok još nisu drvenasti, odnosno najkasnije do kraja meseca juna;
– poseban je postupak orezivanja plodonosnih stabala, a koji se naziva “rezidba u rodu”, te i sam po sebi podrazumeva nekoliko koraka od eliminacije suvih grana, preko odstranijivanja suvišnih ogranaka, pa do postupka premazivanja svih “sekotina” na stablu takozvanim voćarskim voskom.
Najpoznatije sorte oraha – orah za vinogradarsku sadnju i orah kontinentalne zone
Svih dvadeset vrsta oraha se dele u dve osnovne grupasije, a prema načinu sadnje, te se kako je i navedeno, sorte grubo dele na dve velike skupine – sorta za vinogradarsku, i sorta za takozvanu kontinentalnu zonu.
Nama najpoznatije i najpristupačnije sorte od ove dve grupacije su:
Sorta oraha za vinogradarsku zonu
Šejnovo – sorta oraha poreklom iz Bugarske; plodovi su nešto sitniji (prosečno veličine oko 10 – 11 gr), koji imaju tanku ljusku ali vrlo kvalitetnu i “punu“ jezgru; ova sorta je vrlo otporna i na nepovoljne klimatske faktore i na biljne bolesti i štetočine, te je stoga vrlo čest izbor za plantažnu sadnju i uzgoj;
Rasna – „domaći orah“ koji ima srpsko poreklo; ima srednje krupne plodove (oko 12 – 13 gr); sorta je vrlo rodna i ima umerenu vegetaciju i srednju bujnost krošnje;
Tisa – srpska sorta oraha sa vrlo krupnim plodovima (težine oko 15 grama); vrlo rodna i vrlo popularna sorta za uzgoj i sadnju na našim područjima;
Šampion – srpska sorta oraha; srednje rodna i srednje krupnih plodova (oko 13 gr).
Sorta oraha za kontinentalnu zonu
Gazenhajmski 139 – sorta oraha poreklom iz Nemačke; srednje krupnih plodova (oko 14 grama) i vrlo plodonosna sorta sa kasnom vegetacijom;
Gazenhajmski 251 – nemačka sorta; kasna vegetacija i krupni plodovi (oko 15 gr).
Među ostalim sortama oraha su vrlo popularne takozvane:
– „francuske nacionalne sorte“ – a među njima najpoznatije su Franket; Fernor i Parizien;
– „italijanske sorte oraha“ – San Giovaninni; Sorrento i Pellegrini;
– „domaće sorte oraha“ – Kasni rodni; Bačka; Kasni grozdasti; Mire i Srem;
– „češke i slovenačke sorte oraha“ – Jupiter i Elit;
– „američke sorte oraha“ – Čendler (poreklom iz Kalifornije i kod nas je najpopularnija vrsta za uzgoj); Pedro; Pejn i Hartli;
– „nemačke sorte oraha“ – Gizenhajm 1239 ili takozvani Crveni orah (poznat po jarko crvenoj boji jezgra) i Gizenhajm 1247.
Bolesti i štetočine oraha – prevencija i zaštita zasada od bolesti i štetočina
Mada je orah dosta otporan i na bolesti i na štetočine, među napoznatije bolesti oraha, svrstavaju se:
– crna pegavost oraha – uzročnik bakterija Pseudomonas juglandis i neke slične podklase ovog mikroorganizma, a koja dovodi do nastanka mrkih i crnih pega na mnladim listovima koji su još uvek u razvoju – pre svega u proleće i u leto, ili zbog visokih vlažnosti vazduha ili previsoke spoljne temperature.
Bakterija napada oko 80 % svih listova oraha, i veliki je problem što oni listovi koji su zaraženi, uopšte ne opadaju, već ostaju na stablu i lako prenose uzročnika na ostale zdrave listove, te dolazi i do izumiranja i sušenja čitavih mladih lastara, koji na kraju nekrotišu i otpadaju.
Ukoliko crna pegavost zahvati plantažu oraha, to je vrlo veliki gubitak za proizvođačem, jer se i smatra da oko 10 % od ukupnih ulaganja za uzgoj oraha “otpada” na zaštitu ili na suzbijanje ove bolesti; zaštita se vrši prskanjem sadnica pomoću preparata na bazi bakra ( u proleće i u jesen);
– siva pegavost lišća oraha ili antraknoza – uzročnik je gljivica Gnomonia leptostyla, a koja pak dovodi do nastanka pega na listovima i njihoviom drškama, koje imaju tendenciju da se “slivaju” i da tako dovedu i do sasušivanja i opadanja listova (obično u julu ili avgustu), te i do “uvrtanja” listova oko peteljke.
Mere zaštite su mehaničke ili hemijske – sakupljanje i spaljivanje suvog i opalog lišća; te pak i prskanje fungicidnim preparatima (bordovska čorba; benomil; bakarni kreč), dva puta u toku dve nedelje (prvo sa početkom formiranja pupoljaka; drugo prskanje dve nedelje kasnije);
– trulež plodova oraha – izazivač je gljiva Gleosporium epicarpi – koja zahvata samo plodove voća odnosno oraha, na kojima dovodi do nastanka malih sivkastih ili mrkih pega, koje se slivaju i vrlo lako zahvataju ceo plod, koji truli i opada.
Zaštita zasada od ove bolesti sastoji se u mehaničkom branju, kao i sakupljanju opalih zaraženih i trulih plodova i u njihovom uništavanju.
bakterioza ili rak oraha – iyayivač je gljivica Xanthomonas juglandis Pearce, koja dovodi najpre i do nastanka sušenja debljih grana i samog stabla oraha, kada se zasad preterano navodnjava i/ili pak kada je količina padavina po godini prevelika.
Zaštita oraha od ove bolesti je pre svega dobra preventive (odabir pogodnog zemljišta za sadnju), te u fazi bolesti primena 10 % bordovske čorbe, kojom se oboleli delovi oraha po nekoliko puta preprskaju;
– trulež korena oraha – izazivač je gljivica Armillaria mellea, koja dovodi do truljenja korena do koga gljiva dospeva preko kore stable, te nakon svega nekoliko godina dolazi do potpunog propadanja i odumiranja čitave biljke.
Kao mera prevencije, sprovodi se seča i vađenje obolelih stabala iz korena, a kao zaštita se pak koristi dezinfekcija zemljišta na kome je raslo zaraženo stablo, sa 20 % gvožđe sulfatom, i na to mesto se orah ne sadi ponovo, najmanje još tri ili četiri godine.
– najpoznatije štetočine koje napadaju orah ( a koje ugrožavaju i ostalo voće – trešnje; jabuke; kao i šljive; kruške; višnje; kajsije; maline; lešnike; bademe; dunje; jagode; aroniju i kupine) su pak – Majski gundelj; Rutava buba; Dudovac; Jabukov smotavac i Crveni voćni pauk.
Prinos oraha po hektaru zasada, berba i otkup
Kada je u pitanju isplativost sadnue oraha za masovnu proizvodnju, odnos između ulaganja i prinosa je vrlo varijabilan i uslovljen je i kvalitetom sadnica, kao i predobradom i naknadnom i obradom i prihranom zasada, te se smatra da je gajenje oraha dobar ali istovremeno i vrlo rizičan “poduhvat”.
Naime, najranije prinose daju sadnice koje su kalemljene, te se plodovi mogu očekivati već od treće ili četvrte godine nakon sadnje, i to oko 40 – 70 kg plodova, po svakom stablu (što je kada se očiste od ljuske oko 30 kg “čiste” jezgre).
Dakle, ukoliko je po hektaru zasađeno oko 150 sadnica, i njihov prinos je u punom rodu oko 50 kg oraha po sadnici (srednja vrednost prosečnog prinosa), to je dakle prinos oraha po hektaru, od oko 7500 kg, po hektaru zasada (smatra se da je optimalan prinod kod dužeg perioda plodonoštva biljaka, sa prosekom od oko 400 sadnica po hektaru, čak oko 4 i/ili 8 tona po hektaru).
Mada se otkup oraha, kod nas još uvek ne vrši sasvim organizovano, njegova otkupna cena je oko 800 – 1000 dinara po kilogramu, te je ukupna dobit od prosečnih 30 kg jezgre u prvoj berbi, sa površine od jednog hektara na kojoj je oko 150 sadnica, po ceni od 1000 dinara za kg, ukupno oko 37 hiljada evra, što je odlična investicija i odluka za sadnju.
Upravo iz pomenutih razloga, i prodaja oraha, predstavlja sve unosniji posao i sve je traženiji sadni materijal, pa i orah postaje jedna od dominantnijih kultura koja se uzgaja u našoj zemlji, a najveći otkupljivači ovog voća su domaće ili strane konditorske kompanije (Pionir; Štark; Nestle Takovo).
Kod nas su za uzgoj najtraženije domaće sorte kao i sorta Čendler, koje daju dobru rodnost i koje se kaleme na domaći orah, te su vrlo i dobrog prinosa i kvaliteta jezgre, a uz to su dosta “manje zahtevne”, te se ubrajaju u takozvane “ekonomične ili štedljive sorte”.
Orah je inače voće koje je visoko kalorično, te je i “hrana za mozak”, a zbog bogatstva u bitnim kako mineralima i vitaminima, te biljnim vlaknima i antioksidansima, uljima i biljnim mastima, to takođe jezgra oraha povoljno utiče na rad srca, i na smanjenje lošeg holesterola, jer obiluje i omega masnim kiselinama.
