Jabuka (Malus), jeste drvenasta biljka iz familije ruža (Rosaceae), koja daje istoimene plodove koji se stručno nazivaju pomum.
Iako postoji oko 50 priznatih sorti jabuke, nejpoznatija za uzgoj na našim prostorima je takozvana „domaća jabuka“, koja spada u listopadnu drvenastu biljku visine i do 10 – 12 m, čiji su cvetovi od roze preko bele boje, a plodovi dostižu zrenje pred kraj leta i sa početkom jeseni.
Prapostojbinom jabuke se smatra Azija, gde je ona najzastupljenija na području Kine, kao i zone Himalaja, odakle se prenela na ostatak sveta, pa tako i u Evropu i kod nas se uzgaja od davnina.
Plodovi jabuke su jako cenjeni i zdravi, te imaju obilje voćnih šećera, vitamina, minerala, vlakana i veliku količinu vode.
Uzgoj i sadnja jabuke na našim prostorima – zemljište i klimatski faktori
Kada je u pitanju zemljište za sadnju jabuka, ona najbolje uspeva na prirodno plodnoj podlozi, koja je bogata humusom (prirodno organsko đubrivo), te je i dovoljno porozna i sadrži dovoljan sloj peska i ilovače u sebi.
Najpogodnija pH vrednost podloge za formiranje zasada jabuke, jeste blago kisela vrednost (pH od 5,5 – 6,5), koja nema previše krečnjačkih materija (najbolje da one ne prelaze 5 %), a koja je pak bogata prirodnim mineralima (sadržaj kalijuma od oko 20 mg i fosfora od oko 10 mg).
Što se tiče nadmorske visine koja je najbolja za sadnju ovog voća, to je visina od oko 150 – 200 metara, i teren koji je pod blagim nagibom (oko 4 ˚), zbog adekvatne drenaže vode, kao i sasvim dobru osunčanost i dovoljno svetlosti za pravilan razvoj krošnje i plodova.
Temperaturni uslovi koji su najpogodniji za uzgajanje jabuka
U vreme formiranja vegetacije, najbolje spoljne temperature za rast biljaka jabuke, jesu između 15 ˚ C ili 18 ˚ C, mada jabuka u fazi mirovanja može da podnese i vrlo niske zimske uslove ili temperature između – 25 ˚ C ili – 28 ˚ C.
U letnjem periodu, jabuka je otporna na temperature vazduha i do 35 ˚ C, ali uz odgovarajuću vlažnost vazduha od oko 60 %, i adekvatnu godišnju količinu padavina, te i navodnjavanje i/ili površinski ili po sistemu „kap po kap“.
Što se tiče vremenskih neprilika, jabuka je osetljiva na suvi vetar i prekomernu toplotu vazduha, kao i na grad, dok joj zimski mrazevi i niske temperature ne smetaju, a posebno kada se nalazi u fazi mirovanja (tada joj čak i odgovara snežni pokrivač, koji joj predstavlja svojevrsnu izolaciju).
Priprema zamljišta za formiranje zasada jabuka – predobrada tla
Kao i za druge voćne vrste, važno je da se pre sadnje, zemljište mehanički i hemijski tretira protiv korovskih biljaka, a zatim se vrši oranje do dubine oko 40 – 50 cm, te se pre usitnjavanja i samog brazdanja, ono obogaćuje stajskim i mineralnim đubrivom (sa posebnim dodatkom kalijuma i fosfora, ako je zemljište već ispošćeno uzgojem neke druge voćne vrste).
Kako se jabuka najčešće sadi u proleće ili u jesen, to se dubinsko oranje zemljišta obavlja u leto, a zatim se freziranjem usitnjava i kopaju se jame u koje se stavlja sadnica jabuka (do dubine od oko 50 cm).
Kda su u pitanju podloge na kojima jabuka može da uspeva, ona je jedna od retkih voćnih vrsta, koja može da raste na vrlo različitim zemljištima, ali stručnjaci smatraju da je najpogodnije tlo, ili takozvana najbujnija (ekstenzivna podloga); srednje bujna (ili intenzivna podloga); te slabo bujna (ili superintenzivna pdloga) i bujna (poluintenzivna podloga).
Preporučuje se da se u prvoj godini sadnje, uz svaku sadnicu postavi drvena potpora, koja je pak i prosečne visine oko 150 – 170 cm, kako bi se obezbedio nesmetani rast stabla u visinu.
Sadnice jabuka – najbolji sadni materijal za uzgajanje jabuka
Kvalitetne i kalemljene sadnice jabuka se nabavljaju u sertifikovanim rasadnicima, koji sasvim obezbeđuju dobru zdravstvenu ispravnost svake pojedinačne sadnice, kao i kvalitetno razvijen korenski sistem voćki.
Princip sadnje, podrazumeva da je preporučeni razmak između redova jabuka oko 3,5 – 4 metra, a rastojanje između svake pojedinačne sadnice oko 0,8 ili 1 metar, te se na takav način, po celom hektaru zemljišta može posaditi oko 3200 – 3300 komada sadnica.
Sadnice se postavljaju u prethodno iskopane jame (dubine oko 20 cm) i širine oko 50 cm, kako bi u njih nesmetano mogao da stane razvijeni korenski sistem voćne sadnice.
Nakon sadnje se zemlja oko svake stabljike nagrće i „utaba“, te se vrši zalivanje kako bi se svaka sadnica dovoljno oporavila od dehidriranja koje je pretrpela tokom postupka sadnje.
Po nabavci sadnog materijala, preporuka je da se sadnice najmanje oko 48 h drže potopljene u vodi, posebno kada se planira sadnja ovog voća u jesenjem periodu.
Održavanje zasada jabuka – đubrenje i navodnjavanje
Nakon završene sadnje, vrlo je bitno pravilno održavanje zasada, kako ne bi došlo do baš velikih ekonomskih gubitaka, jer je u ovom periodu neposredno nakon sadnje, jabuka najmanje otporna, te se preporučuje prihrana đubrenjem, i održavanje vlažnosti zemljišta, adekvatnim i određenim tipom navodnjavanja.
Ono što je veoma karakteristično za prihranu zasada jabuke, jeste njihova povećana potreba za specifičnim materijama – određenim mineralima i mikroelementima, te se zasadu u preciznoj meri dodaju kalijum; kalcijum; magnezijum; fosfor; azot i cink; bor; mangan; bakar i gvožđe.
Đubrenje zasada jabuka
U prvoj godini sadnje, jabukama se dodaje oko 40 – 60 tona po hektaru stajskog đubriva (koje je „pregorelo“ ili „zrelo“), te se oko svake sadnice (u krugu prečnika oko 35 cm), dodaje KAN 27 % a u količini od oko 100 gr po svakoj pojedinačnoj sadnici jabuke.
Početkom juna meseca, vrši se takozvano „drugo prihranjivanje zasada“, istom i vrstom i takođe istom količinom azotnih mineralnih đubriva, dok se sa početkom jeseni, po hektaru zasada dodaje još oko 500 kg KAN-a 27 %.
Posle ovakve prihrane, vrši se oranje i usitnjavanje zemljišta između redova, a kako bi se mogla zasejati neka biljna kultura (najbolje uljana repica), koja će biti izvor prirodnog tačnije organskog humusa, te se kada se pokosi trava između redova, ona koristi za formiranje komposta (ostavlja se da se osuši i satrune i da tako obezbedi jabukama dovoljno minerala i organskih materija).
U drugoj godini sadnje, vrši se pre početka stvaranja vegetacije, prihrana sa KAN 27 % (oko 150 grama po svakoj sadnici), obično početkom maja (kada se rascvetava i uljana repica, te se tada i prostor između redova kosi i ore).
U trećoj godini sadnje, sa početkom marta meseca (a pre formiranja cveta jabuke), obavlja se pak još jedno đubrenje pomoću mašinskog rasipanja KAN 27 %, u količini od oko 200 kg po hektaru.
Posle cvetanja, vrši se još jedno đubrenje zasada (krajem aprila meseca), sa KAN 27 %, mašinski u količini od 200 kg po hektaru zasada.
Poslednja prihrana se obavlja u trećoj godini, nakon izvršene jesenje berbe jabuka, sa mineralnim đubrivom NPK (azot:fosfor:kalijum, u odnosu 5:20:30), sa oko 800 kg ovog mineralnog đubriva po hektaru zasada.
U četvrtoj godini sadnje, obavlja se oko mesec dana pre cvetanja jabuka, prihrana sa 150 kg po hektaru sa KAN 27 %, i zatim još jednom nakon precvetavanja jabuka, a pak sa istom količinom KAN-a 27 %.
Navodnjavanje zasada jabuka
Postupak navodnjavanj zasada jabuka, obavlja se najbolje po sistemu „kap po kp“, i to u onim područjima u kojima je prosečna količina padavina godišnje, manja od 500 – 600 mm kubnih.
U prolećnoj sadnji jabuka, navodnjava se svaka pojedinačna sadnica sa oko 20 – 30 litara vode, a nakon toga se ponavlja isti potupak još dva ili tri puta, zavisno od toga da li je data godina sadnje previše sušna.
Kada su zasadi jabuke mlađi, navodnjavanje se intenzivno obavlja do kraja avgusta i/ili početka septembra, kada se količina vode po sadnici smanjuje, da se ne bi dogodilo prekomerno stvaranje i bujanje neželjenih lastara odnosno nerodnih mladica na jabukama.
Orezivanje sadnica i formiranje krošnje jabuka
Suština orezivanja jabuka, jeste povećanje njene rodnosti i kvaliteta plodova, te je potrebno ukloniti nerađajuće izdanke (lastare), a ostaviti rodne grane koje je najbolje potkratiti na dužinu od oko 1 – 10 cm.
Zimsko orezivanje jabuka, podrazumeva da se uklanjaju novi i jednogodišnji zeleni lastari, koji su se formirali na sadnicama ilirazvijenim stablima jabuke.
Sa druge strane, kod dvogodišnjih biljaka se uklanjaju i rodni lastari, koji su duži od 20 – 25 cm, jer oni daju sitnije plodove i dovode do „preterane plodnosti“ jabuka slabijeg kvaliteta.
Plodovi jabuka su najboljeg kvaliteta u prvoj godini berbe, dok sa starenjem stabala i kvalitet i/ili veličina plodova značajno opadaju.
Bolesti i štetočine jabuke – prevencija i mere zaštite
Među najznačajnije bolesti jabuke se ubrajaju:
Gljivična oboljenja – mikoze – lisnata pegavost jabuke (izazivač Alternaria mali); crna pegavost (izazivač Phomopsis viticola); gorka trulež (izazivač gljivica Gloeosporium); monilioza jabuke (izazivač Monilia laxa); pepelnica jabuke (izazivač Podosphaera leucotricha); siva trulež jabuke (izazivač gljivica Botrytis cinerea); trulež plodova jabuke (izazivač Monilia fructigena); zelena plesan jabuke (izazivač gljivica Penicillium expansum); čađava krastavost jabuke (izazivač gljiva Venturia ineaqualis);
Bakterijska oboljenja jabuke – bakterioze – najpoznatije oboljenje je plamenjača jabuka (izazivač je bakterija Erwinia amylovora);
Virusna oboljenja jabuke – viroze.
Zaštita zasada od bolesti podrazumeva primenu određenih pesticida po preporukama stručnjaka, ali je važno napomenuti da se jabuka mora prskati i do 10 ili 12 puta godišnje, što je daleko više u odnosu na sve ostale voćne vrste koje se plantažno uzgajaju.
Štetočine jabuke, koje su najpoznatije i koje je najviše ugrožavaju su – Crveni voćni pauk; kao i Dudovac; Breskvin smotavac; Azijska voćna mušica; Jabukin moljac; Jabukin cvetojed; Gubar; Jabukina osa; Jabukin svrdlaš; Jabukin smotavac; Lisne vaši; Majski gundelj; te i Miner okruglih mina jabuke; Miner zmijolikih mina jabuke; Rutava buba; Pepeljasta vaš; Obična kruškina buva;Zelena biljna vaš i Šljivina štitna vaš.
Pored pomenutih insekata, zasade jabuke ugrožavaju i glodari (zećevi; krtice; poljski miševi) i razne vrste ptica.
Zaštita jabuka od štetočina je pre svega mehanička (klopke ili zaštitne ograde i mreže), dok se protiv insekata primenjuju i mehanička zaštita i primena određenih insekticida).
Najpoznatije sorte jabuke za uzgoj u našoj zemlji
Iako se smatra da danas širom sveta postoji preko deset hiljada hibridnih sorti jabuke, koje su nastale „kalemljenjem“ na osnovne poznate sorte, u našoj zemlji su najcenjenije i najviše se i gaje, neke od datih sorti jabuka, koje će biti detaljnije opisane u nastavku teksta:
Crveni delišes – ova sorta je karakteristična po vrlo krupnim i crvenim plodovima, koji sazrevaju krajem septembra; jabuka je vrlo i sočna i hrskava, a smatra se da poseduje najveću količinu vrlo važnih antioksidanasa, u odnosu na ostale sorte jabuke;
Zlatni delišes – jabuka ove sorte daje plodove krajem septembra; plodovi su žute do smeđe boje, vrlo su sočni i slatko-kiselog ukusa; jabuka je poreklom iz Amerike i ubraja se u vrlo rodne vrste;
Greni smit – sorta koja je poreklom iz Australije; plodovi su svetlo zelene boje, i vrlo su sočni i kiselog ukusa koji dominira; plodovi sazrevaju krajem septembra, a ova sorta se najviše koristi za obradu i prevljenje raznih poslastica;
Ajdared – sorta koja je poreklom iz Amerike, i danas je jedna od najviše gajenih vrsta u našoj zemlji; plodovi su svetlo crvene boje sa primesama žute, slatkog su ukusa i vrlo su sočni; plodovi sazrevaju krajem septembra ili početkom oktobra, ali su i vrlo neotporni na brojne bolesti (najviše na pepelnicu i na plamenjaču);
Jonagold – sorta jabuke poreklom iz Amerike, koja ima slatko-kiseli ukus, i vrlo je hrskava i sočna; plodovi sazrevaju dosta kasno, te se beru krajem jeseni ili početkom zimskih meseci;
Gala – sorta koja je kod nas vrlo česta za uzgoj, a poreklom je sa Novog Zelanda; plodovi su srednje slatkog ukusa, sočni i hrskavi, a ova sorta sazreva rano, odnosno već krajem meseca jula;
Ostale poznate sorte jabuka kod nas su – Breburn (poreklom sa Novog Zelanda); Gloster (sorta nemačkog porekla); Fudži (sorta iz provincije Fudžisaki u Japanu); Melroz (poreklom je iz SAD-a); Mucu (iz Japana); Budimka (domaća sorta jabuke); Kolačara (stara domaća sorta jabuke; dobila je naziv po tome što se najviše koristi za pripremu pita i poslastica od jabuka); Kozara (sorta jabuka koja je poreklom iz Nemačke); Sumatovka (smatra se najstarijom poznatom sortom jabuka); Topaz (je sorta jabuka poreklom iz Češke); Prima (sorta poreklom iz Amerike).
Berba jabuka, otkup i prinos po hektaru
Vreme berbe jabuka zavisi od sorte i od takozvane fiziološke i tehnološke zrelosti plodova; tako je fiziološka zrelost period kada su plodovi jabuke najkrupniji; dok je tehnološka zrelost jabuke onaj trenutak kada je jebuka postigla sve neophodne kvalitete za berbu (za ishranu; skladištenje; transport ili obradu).
Ubrane jabuke se skladište u hladnjačama, u kojima je temperatura oko 0 ˚ C ili 5 ˚ C, a vlažnost vazduha između 90 – 95 %, te se tako skladištena jabuka može čuvati oko 6 – 12 meseci.
Jabuke su vrlo osetljive na neadekvatno čuvanje, te brzo propadaju ako su temperature oko ili iznad 20 ˚ C, a vlažnost vazduha veća od pomenute, kada nastupa truljenje; kada se jabuke ne mogu staviti u hladnjaču, najpogodnije je da se plodovi čuvaju u rastvoru koji je veoma bogat kalcijumom.
Prosečan prinos jabuka u „punom rodu“ je oko 35 – 40 tona po hektaru, ako su optimalni uslovi i sadnje i ako je adekvatno održavanje zasada, pa se skoro sav uloženi novac „vrati“, za oko 3 – 5 godina od podizanja zasada.
Po pravilu je od svih ubranih plodova, oko 90 % prve klase, dok je ostatak ili nekvalitetan ili nije ni sazreo, odnosno nije ni došlo do zametanja plodova.
Otkup jabuka u našoj zemlji je solidno organizovan, a najveći kupci su veliki prerađivači i neke konditorske kompanije koje prave džemove, sokove, kompote ili slatkiše sa jabukama.
Jabuke se inače mogu koristiti kao sveže ili prerađene, te se sve češće suše i koriste se kao zdrave grickalice, koje su bogate i biljnim vlaknima, te vitaminima, mineralima i antioksidansima.
